|
19. yy.’da Anadolu’ya gelen ünlü Fransız Arkeoloji Profesörü, Bilim Adamı Georges PERROT’un “SOUVENİRS D’UN VOYAGE EN ASİA MİNÖR, PARİS 1867” adlı eserinde “Bir zamanlar İslâm Dünyasının bilim ve kültür merkezi, üniversiteler şehri; Anadolu’nun Oksford’u Amasya” kısmının içerisinden, ZİLE PANAYIRI ile ilgili bölümleri aşağıya almış bulunuyorum. Nereden……………nereye?.Ben, bir yabancı gözüyle aşağıda anlatılan, dillere destan ZİLE’Mİ geri istiyorum. Gereğini, saygılarımla arz ederim.
1861 YILINDA ZİLE PANAYIRI
Amasya’da oturduğumuz/araştırma yaptığımız günlerde bir kupa arabası kiralayarak Zile’ye beş günlük bir gezi düzenledik. Zile Kasabası daha önce okuduklarımız ve duyduklarımıza göre antik dönemlerde kutsal ayinlerin ve şenliklerin yapıldığı, Sezar’ın Farnak’la bu bölgeyi geri almak için yaptığı savaşta galip gelmesi; Haçlı savaşları sırasında buraya tutunmak isteyen Katolik Latinlerin anılarını, Strabnon’un Hirtıus’un canlı anlatımlarını yerinde görmek istedik. Acaba günümüzde de hala böyle bir canlılığa ticaret ortamına sahip miydi? diye merak ediyorduk. Gezimizi Zile Panayırına denk gelen günlere göre planlamıştık.
Biz arabamızla panayırın kurulduğu açık alana girdik. Buraya Diyarbakır, Şam, Halep, Ankara, Akdeniz ve Karadeniz kıyı kesimlerinden, Fırat, Dicle kenarlarından sandıklar, balyalar ve denklerle birçok eşya getirilmişti. Bu alanda geçici satış stantları kurulmuştu. Satış ve teşhir yerleri, çeşitli gösteri sahneleri, sağlam canlı coşkulu bir şekilde hazırlanmıştı. Satıcılar, çığırtkanlar hızlı, tis, kulak tırmalayıcı düzensiz seslerle sergilerine çekmek istiyorlardı. Su, şurup, şerbet satıcıları, seyyar berberler de diğer gezici satıcılar da bunların arasında dolaşıyordu. Panayırda her türlü malı bulmak mümkündü. İpekli mendiller, Halep işi fesler, raflara, tablalara, düzenli bir şekilde yerleştirilmişti. Şam ipeklileri, süslü keten ve ipekli karışık dokumaları, Diyarbakır ve Halep işi mendiller, simli nakışlı sarıklar, Hint kaşmirleri, saçaklı püsküllü, parıltılı, çeşitli renklerdeki baş örtüleri kafiyeler mevcuttu.Tatlı ve hurma satıcıları, size bunları tattırmak için zorla ikram ediyorlar.
Panayırda gördüğümüz çeşitli dokumaları, kumaşları ve tekstil ürünlerini düşünceli karşılaştırmalı bir şekilde gözden geçirdik. İpekliler karton kutulara yerleştirilmiş. Sergide bakmak için açtırdığınız bir malı almak zorunda kalıyorsunuz. Aldığınızda size dualar ediliyor. Bir sergide Paris malları satılıyordu. Sahibi buralarda alışılmış bir hareketle beni yanına çağırdı. Hemen dokuma ve kumaşları ve giysileri yaymaya başladı. Panayırda en güzel malın kendisinde olduğunu, bunların eşinin benzerinin bulunmadığını, gayet de ucuz vereceğini söylüyordu. Kışkırtıcı, cazip teklifler yaparak bana mal satmaya çalışıyor ve Paris’ten mal aldığı mağazaların adreslerini veriyordu. Nereden geldiği belli olmayan bu satıcının çok kurnaz, sinsi ve bir üçkâğıtçı olduğunu anlamıştım. Konuşma biraz daha uzun sürerse bana zorla mal satacağını ve aldanacağımı
anladım. Oradan ayrılarak öteki satıcıların yanına gittim.
Zaman zaman buraya gelen Ankaralı ve Kayserili Ermeni satıcılarda uğradığım ilk satıc,
“Gel çorbacı gel! Güzel halılarımız, mendillerimiz var içerde- diyorlardı. Panayır süresince geçici birkaç çığırtkan ve tezgahtar beni görünce talihlerinin ayaklarına geldiğini, yüzlerine güldüğünü sandılar. Paris’teki büyük bir mağazayı andıran bir Ermeni’nin sergisine götürdüler. İyi yetişmiş tezgâhtartüm malları indiriyor, özelliklerini tektekanlatıyor, bana satışyapmaya çalışıyordu. Bir şey almayıp mağazadan çıkarken çok üzgün, ümitlerinin kırıldığını gördüm. Ben de üzülmüştüm.
Panayırdaki geçici olarak kurulmuş bu sergi ve dükkanlarda Zile’nin gerçek ekonomik boyutunu görmek yeterli değildir. Bunu daha araştırıp öğrenmek için de birçok madenî, tarım ve dokumacılık vb. yerel, üretimin yapıldığı Zile Bedestenini gezmekle mümkündür. Bu bedestenin Osmanlı coğrafyasında güçlü bir ekonomik ticari yeri vardır. Bedesten uzun sokaklara bölünmüş üstü kapalı gayet güzel bir yapıdır. Çeşit, çeşit mal satan dükkanlar, dokuma ve madeni eşya imalathaneleri bulunur. Dükkanların vitrinleri, tezgahları çok güzel, göz alıcı şekilde düzenlenmiştir. Panayıra gelen tüccarlar, biraz pahalı olmasına rağmen, çok miktarda mal almaktadırlar. Bedestendeki bu satıştan işyeri sahipleri oldukça memnundurlar.
Zile’de üretilen gri yünlü kumaşlar, çuhalar çok sağlam ve kalitelidir. Rumeli’deki fabrikalarda üretilen kumaşlarla aynı sağlamlıktadır. Zile kumaşlarının üzeri göz alıcı siyah noktalarla bezenmiş Türklerin, İranlıların, Suriyelilerin beğenisine uygundur. Buranın dokumacı esnafının ürettiği pek çok kumaş, mefruşat, çarşaf, perde, havlu, elbise Anadolu ve Suriye’de büyük talep görmektedir. Zile, bugün de çok eski zamanlardan beri ünü bütün Orta Doğu’ya yayılmış, geleneksel dokumaların üretildiği önemli bir merkezdir.
Bedesten’de Ankara’daki gibi gürültü patırdı, kargaşa yaşanmıyor. İsviçre ve İngiltere üretimi alaca basma, ipekli ve çiçekli basmalar,Türkiye’nin henüz bu kısmını istila edememiş ve kullanımı yaygın değil. Bu iki ülkenin dokumaları burada iyi talep görür. Beğeni toplar. Çünkü buralarda üretilen dokumalardan maliyetleri düşük. Eğer bunlar bir de Türk beğenisine uygun çizgi ve desenler işleseler, kaliteli ve kullanışlı olsalar, taklit olmasalar Suriye, Halep ve Zile çok büyük talep patlaması yapar. Kaliteli zevkli fakat pahalı Türk üretimi kumaşların yerine bölge halkına sunulacak en güzel armağan olur.
Panayıra geri döndüğümüzde arkadaşım Bay Guillaume’nin yerli çizgili-çubuklu kırmızı dokuma kumaşlar ilgisini çok çekti. Kumaşların dokusu, hoş süsleri, ipekli işlemeleri, çizgili desenleri onu baştan çıkarmış cezb etmişti. Fakat, bir ayrıntı gözünden kaçmış, kumaşların etiketine ve üretim tarihine bakmamıştı. Etiketi görünce hayal kırıklığına uğradı. Kırmızı kumaşın Lyon’daki bir fabrikada üretilmiş, Fransız malı olduğunu anladı. Etiketine bakmayıp onu otantik orijinal bir doğu malı sanıp satın alsaydı, Fransa’da eşine, dostuna armağan olarak götürecek, çok mahçup olacaktı. Türkiye içindeki süslü, parıltılı bu tür kumaş üreten dokuma atölyelerinde imalat, tezgâhlarda el emeği ile yapılır. Çok düzensiz çalışırlar. Makineli üretime geçilmediği için maliyet yüksektir. Zile’de taştan yapılmış on yıllık bir bedesten/han daha vardı. Burası İstanbul’daki hanlar gibi taş kubbeli ve tonozlu olmayıp, etrafı da duvarlarla çevrili değildir. Tüm yıl boyunca açık olduğu gibi panayır süresinde de çok miktarda ticari kervanlar gelir. Hanın içinde yük balyaları depolanır. Bu hanın çatısı ve bazı kısımları ahşaptır. Panayır devam ettiği günlerde handa bir sabotaj düzenlendi. Handaki ticari mallar buğdaydan-incik boncuğa, kışlık erzaka kadar her şey yandı. Yangının, handa yemek pişirmek için yakılan bir ateşten çıktığı söylentisi devam ederken, Zile’ye yakın birçok köyden geçimlerini eşkıyalık, çapulculuk, soygunla sağlayan çetelerin yağmasına uğradı. Bu handa bulunan mallar yangın söndürülürken çıkan kargaşada, kaşla-göz arasında aşırılmıştı.
Güvenlik güçleri bu soygun olayını soruşturmaya başladı. Şahitlerin söyledikleri ve alınan duyumlar,yağmanın bu eşkıya grubu tarafından yapıldığını doğruluyordu. Fakat, daha ciddi ve aktif soruşturma yapılmadı. Güvenlik güçleri soruşturmada inanılmaz savsaklamalar yaptılar.Türkiye’de bu tür ihmaller ve savsaklamalar çoktur.
Bizim, Zile’de bulunduğumuz üçüncü günde sorun çözüme kavuşturulamamıştı. Kasabanın çamurlu sokaklarında devriyeler geziyor, baştan aşağı dolaşıyorlardı. Ama soyguncular bir türlü bulunamamıştı. Büyük bir para çekim ve ticaret merkezi olan Zile’de sosyal ve ekonomik canlılık bu soygunla, sık,sık olduğu gibi sönmüş, büyük zarar meydana gelmişti. Şehrin yöneticileri, tüccarlar, zanaatkârlar, köylüler, zararlarını/kayıplarını biraz daha azaltmak için, yazın yapılacak başka bir panayırın hazırlıklarına ve yanan hanın onarımına başlamışlardı.
1861 yılında Zile Panayırı’nda çok az alış-veriş ve ticari antlaşma oldu. Bunun nedeni de devletin piyasaya madeni para yanı sıra kağıt para (kaime) sürmesi oldu. Halk, kağıt paraya rağbet etmedi. Bu yüzden nakit madeni para sıkıntısı baş gösterdi. Madeni paralar piyasadan çekildi. Kâğıt para kullanılmaya başlandı. Ama gerçek değerinin altında işlem görüyordu. 1862’de hükümet, kâğıt parayı kullanma zorunluluğunu getirdi.
Panayıra katılan Zileli ve diğer yerlerden gelen iş adamları, tüccarlar, gezgin satıcılar ellerindeki malları peşin ve kredili şekilde madeni gümüş paralarla aldıklarını, çok miktarda malı da madeni para karşılığında kredili bir şekilde sattıklarını, vergilerinde yüksek olması handaki çıkan yangından büyük zarara uğradıklarını, eğer alacaklarını ve vereceklerini kağıt parayla yapacak olurlarsa, büyük bir yıkımla karşı karşıya bulunduklarını öfkeli üzgün bir şekilde söylüyorlardı. Panayıra katılım ücreti ve yer kirasını depo, konaklama yemek fiyatlarının yüksekliği de Halep’ten gelen tüccarların şikâyet konusuydu. Tüm tüccar, ağız birliği etmişçesine kimseye kredili mal vermeyeceklerini, alacaklarını madeni gümüş para olarak isteyeceklerini, Zile’deki kendilerine verilen hizmetin pahalı olduğunu, gelecek yıl Anadolu’nun diğer yerlerindeki ucuz konaklama, yer kirası ve katılım payı az olan panayırlara gideceklerini bildiriyorlardı.
1861 yılında Zile Panayırı’ndaki olumsuz kötü etkileri bir kenara bırakırsak, zor şartlar içinde devletin ilgisizliğine rağmen, iyi kârlı bir sezon geçirildi. İyi bir hazırlık olursa, katılımcılar gelecek yılki panayır haftasında zararlarını kurtarabilirler. Şimdi faaliyetlerini biraz kıstılar. Her yıl geçtikçe durum düzeliyor. Fransa’da bu panayırdan kazançlı çıktı.
(Devam edecek)
|
Nerede o gece rüyalarımıza giren, hafızalarımızdan silinmeyen; elim elim epenek, el üstünde kimin eli, mendil oyunu, köşe kapmaca, enek (bilye-misket), tekin oyunu, artist-sporcu kartları toplama ve oyunu, çelik-çomak, kel fotak, maymun döndürme, (topaç çevirme), saklambaç, bizden size kim düşe, can yakan, ip atlama, çift ip atlama, kör ebe, taş yıkma, 3 taş, 5 taş, 9 taş, coz oyunu, çember çevirme, tel araba sürme, gazoz kapakları biriktirme ve daha niceleri… 